Traktat antarktyczny, znany także jako Pakt lub Układ antarktyczny (ang. Antarctic Treaty) – międzynarodowa umowa regulująca polityczno-prawny status Antarktydy, jedynego niezamieszkanego kontynentu. W porozumieniu tym Antarktyda zdefiniowana jest jako lądolód położony na południe od równoleżnika 60°S.
Traktat antarktyczny podpisano 1 grudnia 1959 w Waszyngtonie, ale wszedł on w życie 23 czerwca 1961. Sygnatariuszami było dwanaście państw, które podczas III Międzynarodowego Roku Geofizycznego (1957-58) prowadziły badania geograficzne na Antarktydzie. Były to: Argentyna, Australia, Belgia, Chile, Francja, Japonia, Nowa Zelandia, Norwegia, Republika Południowej Afryki, Stany Zjednoczone, Wielka Brytania i Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich. Traktat był pierwszym dokumentem ograniczającym działania zbrojne podczas zimnej wojny.
Głównym celem paktu jest leżące w interesie całej ludzkości zapewnienie wykorzystania Antarktydy jedynie do celów pokojowych, tak, aby nigdy nie stała się ona przyczyną międzynarodowych konfliktów. Traktat zabrania jakichkolwiek działań o charakterze militarnym, lecz nie wyklucza przebywania na terytorium antarktycznym pracowników wojskowych. Dokument nie rozstrzyga kwestii związanych z roszczeniami terytorialnymi. Badania naukowe mają być efektem współpracy, a ich wyniki są dostępne dla wszystkich. Zabrania się przeprowadzania prób z bronią atomową oraz zanieczyszczania tego rejonu świata. Obszar objęty Traktatem antarktycznym wynosi 52,5 mln km². Początkowo traktat miał obowiązywać przez 30 lat – do 1991, jednak na mocy Protokołu o ochronie środowiska naturalnego do Traktatu antarktycznego (tzw. protokół madrycki) jego obowiązywanie przedłużono o kolejnych 50 lat.
Traktat tworzy 14 artykułów:
- Art. 1: użycie terytorium Antarktyki w celach pokojowych, zakaz działań zbrojnych i testów broni (wojskowy personel i sprzęt mogą być użyte tylko w celach pokojowych);
- Art. 2: wolność badań naukowych;
- Art. 3: swobodna wymiana wiadomości i pracowników, współpraca z ONZ itp.;
- Art. 4: niewysuwanie nowych roszczeń terytorialnych (roszczenia wysunięte przed wejściem w życie traktatu nie są negowane);
- Art. 5: zakaz testów broni jądrowej;
- Art. 6: traktat obejmuje lądolód na południe od 60. równoleżnika;
- Art. 7: swobodny dostęp do baz, instalacji itp. dla kontrolerów traktatu, informowanie o zamiarze użycia wojska;
- Art. 8: jurysdykcja nad naukowcami i obserwatorami przez ich własne kraje;
- Art. 9: regularne spotkania członków traktatu;
- Art. 10: piętnowanie łamania postanowień traktatu przez jakiekolwiek państwo na świecie;
- Art. 11: wynikłe spory rozwiązywać należy pokojowo między członkami traktatu bądź z użyciem Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości;
- Art. 12, 13, 14: sprawy „techniczne”, dotyczące m.in. przyjmowania członków i dokonywania zmian w traktacie.
Corocznie odbywające się spotkania konsultacyjne umożliwiają sprawowanie kontroli nad działalnością człowieka na Antarktyce. Tylko 28 z 45 państw członkowskich ma prawo głosowania i są to, oprócz 12 państw założycielskich (podano rok wstąpienia i rok uzyskania prawa głosu): Brazylia (1975/1983), Bułgaria (1978/1998), Chiny (1983/1985), Ekwador (1987/1990), Finlandia (1984/1989), Hiszpania (1982/1988), Holandia (1967/1990), Indie (1983/1983), Korea Południowa (1986/1989), Niemcy (RFN: 1979/1981, NRD także należało do TA), Peru (1981/1989), Polska (1961/1977), Szwecja (1984/1988), Ukraina (1992/2004), Urugwaj (1980/1985), Włochy (1981/1987). Żeby uzyskać prawo głosu, trzeba posiadać stację badawczą na Antarktydzie.
Kraje nie posiadające prawa do udziału w konferencjach (podano rok wejścia): Austria (1987), Białoruś (2006), Czechy (1962, jako Czechosłowacja), Dania (1965), Estonia (2001), Grecja (1987), Gwatemala (1991), Kanada (1988), Kolumbia (1989), Korea Północna (1987), Kuba (1984), Monako (2008), Papua-Nowa Gwinea (1981), Portugalia (2010), Rumunia (1971), Słowacja (1993), Szwajcaria (1990), Turcja (1996), Wenezuela (1999) i Węgry (1984).
System Traktatu antarktycznego
Pakt wraz z dokumentami pokrewnymi wymienionymi poniżej tworzą System Traktatu Antarktycznego (Antarctic Treaty System, ATS):
- Reguły dotyczące ochrony antarktycznej fauny i flory (Agreed Measures for the Conservation of Antarctic Fauna and Flora) – 1964 (wejście w życie w 1982);
- Konwencja o ochronie fok antarktycznych (Convention for the Conservation of Antarctic Seals) – 1972;
- Konwencja o ochronie żywych zasobów Antarktyki (Convention for the Conservation of Antarctic Marine Living Resources) – 1980;
- Konwencja regulująca wydobycie zasobów mineralnych na Antarktydzie (Convention on the Regulation of Antarctic Mineral Resource Activities) – 1988 (nigdy nie weszła w życie);
- Protokół o ochronie środowiska naturalnego, tzw. protokół madrycki (Protocol on Environmental Protection to the Antarctic Treaty) – 1991.
Linki zewnętrzne
- Strona Traktatu antarktycznego (ang. • hiszp. • fr. • ros.)
- Pełny tekst Traktatu antarktycznego
- Artykuł dotyczący prawnego statusu Antarktydy – Morski Instytut Rybacki
- Protokół o ochronie środowiska do Układu w sprawie Antarktyki, sporządzony w Madrycie dnia 4 października 1991 r., Dz. U. z 2001 r. Nr 6, poz. 52
Zobacz też
- Roszczenia terytorialne na Antarktydzie
- Biegun Południowy
- Ocean Południowy